اشتباهات قرآن کریم از حیث قواعد دستوری-ادبی(۱)

*متن شبهه:

در آیه ۹ سوره حجرات چنین آمده است:
«وَإِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا»
چون فاعلِ جمله، واژه «طائفتان» است، بر پایه دستور زبان عربی فعل باید «إقتتلتا» باشد تا با فاعل برابری کند.
پاسخ:
بسم الله الرحمن الرحیم.
الحمدلله رب العالمین.

إبتداءاً:
بدیهی ست که لفظ((طائفتان))فاعل فعل فعل محذوف است که فعل مذکور((إقتتلوا))آن را تفسیر میکند.

که اصطلاحاً در زبان عربی گفته میشود:
((المذکور یفسّر المحذوف))
که کثیراًما این قاعده در باب اشتغال کارایی دارد.
مثلاً:
در مثال:
((زیداً ضربته))
میگویند که از آنجایی که این فعل خود بنفسه مفعول گرفته دیگر قابلیت عمل کردن در مفعول دیگری را ندارد.

و بتعبیر أدقّ؛فعل مذکور در کلام به سبب ضمیر متصل منصوبی مشغول شد از عمل در لفظ ما قبل.
فعل میشود: ((مشغول))
آن ضمیر متصل منصوبی میشود: ((مشغولٌ به))
و لفظ قبل از فعل میشود: ((مشغولٌ عنه))

و در ما نحن فیه نیز بحث اینگونه است که فعل((إقتتلوا))فعل محذوف ما قبل از ((طائفتان))را تفسیر میکند.

ممکن است شخصی سؤال کند که:
با توجه به اصل ((عدم التقدیر أولی من التقدیر)) دیگر چه اصراری ست که حتماً چیزی در تقدیر گرفته شود؟؟؟

در جواب خواهیم گفت:

که لفظ ((إن))که در ابتدای آیه آمده است از ادات شرطی ست که بر سر فعل داخل میشود.
بعبارتی دیگر((إن))شرطیه بر سر جمله اسمیه داخل نمیشود بلکه به ناچار باید بعد از آن فعلی در تقدیر باشد.

در این آیه نیز همین مساله جریان دارد که ((إن))باید بر سر فعلی داخل شده باشد.
و از آنجایی که اجازه در تقدیر گرفتن هر فعلی را نداریم پس باید به قرائن-حالیه ، مقالیه-مراجعه کنیم تا فعل مقدّر ما قابلیت شناسایی شدن را داشته باشد.

و أما محل بحث شبهه این است که چرا لفظ ((إقتتلوا)) که جمع مذکر است با لفظ((طائفتان))که مثنای مؤنث است تطابق ندارد؟؟؟
و باید علی القاعدة فعل((إقتتلتا))میآمد!!!

و مهمتر از آن فعل محذوف(مقدّر)ما نیز مفسّر همین فعل است!!!

در جواب خواهیم گفت که:

اولاً:
در بسیاری از مواضع تطابق بین فعل و لفظ از جهت لفظ است و گاهی تطابق از جهت معنا خواهد بود.

مثلاً به این آیات توجه کنید:

(۱))):قالت الأعراب ءآمنا قل لم تؤمنوا ولکن قولوا أسلمنا…)).(الحجرات/۱۴)

در ابتدا فعل((قالت))با لفظ ((الأعراب))که اسم جنس جمعی ست تطابق کرده که با اسم جنس جمعی هم میتوان معامله مفرد مؤنث کرد و هم معامله ای کرد که معنای آن لحاظ شود.
لذا در فغل بعد از آن((قل لم تؤمنوا))آمده که مراعات معنای آن شده است.
(۲): ((و قالت الیهود ید الله مغلولة غلّت أیدیهم)).(المائده/۱۶۴)

این آیه چنان آیه قبلیش ابتدا مراعات لفظ شده است((قالت)) و بعد از آن ضمیر جمع((هم)) به آن برگرشته است.

و در قرآن کریم از این امثله به وفور وجود دارد.

در آیه مورد بحث نیز همین مبحث جاری است.چرا که در واقع فعل((إقتتلوا))با معنای ((طائفتان))تطابق کرده است که برای درک بهتر این مطلب لازم است نگاهی به لغت ((طائفة))بندازیم.

جناب آقای فیّومی در کتاب المصباح المنیر خودشان لفظ((طائفة)) را اینگونه معنی میکنند که:

“الطائفة: الفرقة من الناس و الطائفة القطعة من الشئ و الطائفة من الناس الجماعة و أقلها ثلاثة و ربما أطلقت علی الواحد و الإثنین”.(المصباح المنیر للفیّومی-مادۀ ط و ف)

ترجمه:

طائفه به گروهی از مردم گفته میشود و همچنین طائفه به قطعه از چیزی میز اطلاق میشود.
و مراد از طائفه از مردم ، جماعتی از مردم است که أقل آن سه نفر است،
بله بر یک نفر و دو نفر نیز اطلاق شده است.

ولی به نظر حقیر: چنین اطلاقی شاذ و خلاف استعمال شهیر عرب است.
والله العالم.

با توجع به این ترجمه از لغت ((طائفة))که أقل آن باید سه نفر باشد مشخص میشود که فعل((إقتتلوا))کاملاً با معنای آن تطابق کرده است که معنای آن در آیه شریفه اینگونه خواهد بود:

((دو جماعتی از مردم که تعدادشان کمتر از سه نفر یه به تعبیری کمتر از شش نفر نباشند)).

 
ثانیاً:

بدیهی است که این مشکل را جز علم بلاغت حل نمیکند چرا که نحو فقط با لفظ سر و کار دارد ولی علم بلاغت علاوه بر لفظ با معنی نیز کار دارد و متکفّل حل چنین اشکالاتی خواهد بود.

و وجه مراعات با معنی این است که:

گویند که اینجا این فعل در ما بعد ((طائفتان))جمع آمده چرا که دالّ بر شمولیت و عمومیّت افرادش باشد.

لذا این آیه از حیث قواعد دستوری خالی از هرگونه اشکال و ایراد میباشد.

قال الله تعالی فی محکم کتابه الحکیم:
((هذا بیان للناس و هدی و موعظة للمتقین)).(آل عمران/۱۳۸)

 
والله تعالی العالم.

 
نوشته الأقل:
ماهر فرحانی صیمری.
۲۵/رمضان/۱۴۳۷
قمّ مقدّسه