پیامبر (صلّی الله علیه وعلی آله) فراموش میکند!!! – (نسیان النبيّ):
سؤال:
آیا آیه ۶۸ سوره انعام با عصمت تام رسول الله (صلی الله علیه وآله) منافات دارد؟
سوره الأنعام
وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَإِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ [۶۸] و چون ببينى كه در آيات ما از روى عناد گفت و گو مى‌كنند از آنها رويگردان شو تا به سخنى جز آن پردازند. و اگر شيطان تو را به فراموشى افكند، چون به يادت آمد با آن مردم ستمكاره منشين. (۶۸)
به عبارت دیگر، اگر پیامبر (ص) معصوم هستند، پس چگونه در آیه سخن از نفوذ شیطان ونسیان در پیامبر مطرح شده است؟
جواب:
«بسمه تعالی شأنه»
الحمدلله ربّ العالمین
سلام علیکم ورحمة الله وبرکاته.
نسبت به سؤال مذکور میتوان پاسخ های متفاوتی ارائه داد.
أولاً : در خصوص آیاتی که در قرآن کریم خطاب به نبیّ مکرّم اسلام (صلّی الله علیه وعلی آله) شده است ما قائل به تقسیم بندی چنین آیاتی به سه بخش آیات خطابیّه خاصّة محضة و آیات خطابیّه مشترکة و آیات خطابیّه عامة محضة هستیم.
به این معنی که در آیات خطابیّه خاصّه فقط نبی مکرّم اسلام (صلّی الله علیه وعلی آله) مورد خطاب هستند و حکمی که در آیه مخاطِبه ، به ایشان نازل شده مختصّ به ذات أنزه شان میباشد.
به عبارتی دیگر مصلحت شخصیه و کمال خاصّ ایشان ملحوظ خداوند متعالی بوده و بقیه متشرّعه از مردم ، مشمول آن حکم و خطاب نیستند.
مانند آیه شریفه: ﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً﴾ : (الإسراء / ۷۹) که در آیه شریفه حکم وجوب نافله شب (نماز شب) با توجه به قرینه ﴿َعسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً﴾ ، به خود پیامبر (صلّی الله علیه وعلی آله) اختصاص پیدا کرده است و نسبت به دیگران نماز شب استحباب دارد.
و دسته دوم از آیات که آیات خطابیّه مشترکة هستند هم مصلحت پیامبر (صلّی الله علیه وعلی آله) در نظر گرفته میشود و هم مصلحت عامه متشرّعه که وصول به کمال هر دو قشر ملحوظ مولی (سبحانه و تعالی) بوده و هر دو مشمول چنین آیاتی هستند.
مانند آیه شریفه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لاَ تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَ الْمُنَافِقِينَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيماً حَكِيماً﴾ : (الأحزاب / ۱) که در آیه شریفه بحث خدا ترسی و خویشتن داری و همچنین عدم اطاعت از منافقین و کفّار اختصاص به پیامبر ندارد بلکه تمامی مسلمین بما فیهم النبيّ (صلّی الله علیه وعلی آله) در کمالی که در اجتناب از محرّمات آیه ، وجود دارد ، مشترک هستند. که حکم شامل پیامبر نیز میشود.
و أما دسته سوّم که آیات خطابیّه عامة هستند فقط مصلحت عامه مردم متشرّعه ملحوظ است و در واقع مخاطب حقیقی این نوع آیات خود متشرّعه هستند ولی از آنجایی که پیامبر وسیله و رابطِ رساندن وحی و اوامر است خود نیز به نحوی مورد خطاب واقع میشود که من باب «إیّاك أعني وإسمعي یا جارة» میباشد.
دلیل اینکه خود پیامبر مورد خطاب آیه بنحو حقیقی نیست این است که ایشان با دیگر آیات عصمتشان از ارتکاب چنین خطایی ثابت شده لذا حکم آیه شامل ایشان نمیشود.
مانند آیه شریفه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لاَ تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَ لاَ يَخْرُجْنَ إِلاَّ أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لاَ تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذٰلِكَ أَمْراً﴾ .(الطلاق / ۱) که پیامبر مشمول آیه شریفه نیست چرا که بحث طلاق و عده نگه داشتن شامل همسران ایشان نمیشود و با صرف ازدواج با پیامبر مشمول حکم حرمت ابدیه ازدواج با غیر همچون مادر همسر بر داماد و پدر همسر بر همسر فرزندش ، میشوند.
آیه مذکور نیز از دسته این آیات است که با اینکه خطاب به پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وعلی آله) است ولی در واقع حکم و متعلّقات آن شمولیّت خطابیّ و لحاظ مصلحت عامه مردم را در بر دارد.
روایاتی نیز دالّ بر این مدّعی داریم همچون روایتی که از علی بن الحسین (علیه السلام) نقل شده ودر آن شخصی را از مجالسه با هر کسی که می خواهد ، نهی کرد _ پیامبر از چنین امری منزّه است ولی عامه مردم اینگونه نیستند _ و به آیه شریفه استشهاد کردند.
نصّ الخبر : حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ السَّعْدَآبَادِيُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِيِّ قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ (علیه السلام) قَالَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) لَيْسَ لَكَ أَنْ تَقْعُدَ مَعَ مَنْ شِئْتَ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ:«إِذٰا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيٰاتِنٰا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّٰى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَ إِمّٰا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطٰانُ فَلٰا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرىٰ مَعَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِينَ».
وهمچنین علمائی چون شهید ثانی (رحمه الله) در مسالك الأفهام و علامه اردبیلی (رحمه الله) در زبدة البیان متعرّض قاعده «إیاك أعني وإسمعي یا جارة» نسبت به آیه شریفه شده اند و شهید ثانی (رحمه الله) تصریح میکنند نهی آیه ، خطاب به مسلمانان است چرا که آنها مرتکب چنین خطا و مجالست هایی با یهودیان مکه میشدند.
نکته (۱) : منافاتی بین تغییر در کیفیّت خطاب با لفظ «یا أیّها الناس» و لفظ «یا أیها النبيّ» نیست زیرا این تغییر ، اسباب مختلفی چون تفنّن در کلام و یا موقعیت خطابیّه مؤثّر در این تغییر هستند.
نکته (۲) : تشخیص این دسته ها و تمییز آنها نیاز به شمّه فقاهتی ، تفسیری ، اعتقادی و تاریخی دارد که از فقدان چنین افرادی ما ضربه های عقائدی ، فقهی ، تاریخی و تفسیری زیادی نصیبمان شده است.
ثانیاً : ما بر این عقیده ایم که بین شأن نزول و سبب نزول تفاوت است.
با این تفکیک و دیگر پاسخ ها نیز میتوان پاسخ داد که در پاسخ اول کفایت را میبینم.
موفق و مسدّد باشید.
️: نوشته الأقل:
ماهر فرحانی صیمری
۲۶/ربیع الثاني/۱۴۳۹
قم مقدّسة
